Membela pesalah di mahkamah?

Pendahuluan

Isu membela seseorang yang melakukan kesalahan memang selalu ditimbulkan. Ramai yang beranggapan bahawa kerjaya seorang peguam adalah kerjaya yang terdedah kepada penipuan kerana seorang peguam akan sanggup berhujah apa sahaja termasuk menipu demi melepaskan anak guamnya daripada kesalahan (terutamanya kesalahan jenayah).

Walau bagaimanapun, ada pula beberapa pendapat yang mengatakan bahawa seorang itu tetap tidak bersalah sehinggalah dia didapati bersalah. Tambahan pula, kita tidak boleh terus menghukum seseorang itu bersalah berdasarkan pengakuannya sahaja sedangkan kita belum meneliti fakta kes dari semua aspek yang lain.

Adakah benar seorang peguam muslim yang beretika boleh membela semua anak guam mereka walaupun mereka itu telah melakukan jenayah. Apakah pendirian sebenar yang perlu diamalkan oleh seorang peguam muslim supaya tidak termasuk dalam golongan orang-orang yang zalim sebagaimana yang dinyatakan oleh Allah s.w.t. dalam surah al-An`am ayat 68 dan dalam masa yang sama tetap terus memperjuangkan kaedah perundangan (maxim) bahawa seseorang itu tetap tidak bersalah sehinggalah dibuktikan bahawa dia bersalah.

Pengakuan Bersalah

Isu pertama yang perlu kita fahami ialah tentang isu pengakuan bersalah daripada seorang klien. Apabila seorang klien telah mengaku bersalah, adakah pengakuan bersalahnya itu boleh terus diterima bahawa dia telah melakukan kesalahan seperti yang diakuinya itu. Adakah perlu seorang peguam itu terus meninggalkan klien tersebut atas alasan tidak mahu bersekongkol untuk membela penjenayah?

Perlu kita fahami bahawa pengakuan bersalah tidak semestinya bermaksud klien tersebut telah melakukan kesalahan sebagaimana yang diikrarkannya itu. Perlu disiasat terlebih dahulu tentang pengakuan tersebut untuk memastikan bahawa klien tersebut benar-benar memahami pengakuan dan kesan pengakuannya itu.

Sebab itulah jika kita lihat sebagai contohnya, Nabi Muhammad s.a.w. telah menolak pengakuan Ma`iz bin Malik yang mengaku berzina sehinggalah pengakuan tersebut dibuat sebanyak empat kali. Selepas itu, barulah baginda Nabi s.a.w. meneruskan siasatan terhadap Ma`iz dengan memastikan bahawa Ma`iz waras dan siuman semasa pengakuan tersebut dibuat. Dan hanya setelah itulah penghakiman ke atasnya dibuat.

Ini bermaksud bahawa pengakuan per se (sahaja) tidak mencukupi untuk meyakini bahawa seseorang itu bersalah dan tidak layak untuk dibantu atau dibela.

Seseorang Tidak Bersalah Sehinggalah Dibuktikan Bersalah

Oleh hal yang demikian, timbullah kaedah perundangan (legal maxim) iaitu asal seseorang itu adalah terpelihara daripada tanggunggan. Bermaksud bahawa seseorang itu adalah tidak bersalah sehinggalah dia dibuktikan bersalah.

Beban Pembuktian Terletak Keatas Pendakwa

Secara umumnya, tanggungjawab untuk membuktikan bahawa seseorang itu bersalah adalah terletak di bahu pendakwa berdasarkan maksud hadis Nabi s.a.w. bahawa keterangan pembuktian adalah dibebankan ke atas pendakwa dan sumpah penafian ke atas tertuduh sekiranya pendakwa gagal membawa keterangan yang mencukupi untuk mensabitkan kesalahan terhadap tertuduh.

Menyembunyikan Fakta

Walau bagaimanapun, perlu diingat bahawa seseorang peguam adalah dilarang untuk menyembunyikan fakta dan keterangan yang diperolehi hasil siasatan dan pengamatannya bagi membela anak guamnya itu. Pastinya agak sukar bagi seseorang peguam untuk mendedahkan keterangan yang tidak menyebelahi anak guamnya demi kebaikan anak guamnya. Inilah yang selalunya berlaku.

Allah s.w.t. mengharamkan seorang saksi enggan menjadi saksi dalam pembelaan keadilan sebagaimana firman Allah s.w.t. di dalam surah al-Baqarah ayat 282 yang bermaksud:

“Janganlah saksi-saksi itu enggan (memberi keterangan) apabila mereka dipanggil.”

Jadi, jika seseorang peguambela itu berusaha untuk menyembunyikan keterangan yang benar bagi mengelakkan anak guamnya disabitkan kesalahan bolehlah dikatakan berlaku zalim.

Mungkin ada yang berhujah bahawa tugas untuk menentukan sama ada seseorang tertuduh itu bersalah atau tidak adalah tugas hakim. Tetapi, cuba bayangkan mana mungkin seseorang hakim akan mampu untuk menjatuhkan hukuman yang adil jika peguambela itu sendiri pada peringkat awalnya tidak membantu mahkamah untuk mendedahkan fakta sebenar sesuatu kes. Pada masa tersebut, tanggungjawab untuk mendedahkan kebenaran adalah terletak pada bahu peguambela.

Menegakkan Keadilan

Perlu difahami dengan jelas maksud sebuah hadis Nabi s.a.w. seperti di bawah:

“Sesungguhnya aku hanya manusia, dan kamu sentiasa membawa kes pertikaian untuk aku selesaikan, dan mungkin sebahagian kamu lebih cekap berhujah dari sebahagian yang lain, maka aku telah memutuskan hukuman berdasarkan apa yang aku dengar sahaja. Barangsiapa yang telah aku jatuhkan hukuman dan hukuman itu mengambil hak orang lain (akibat kurang cekap pihak yang benar dalam berhujah), maka janganlah kamu mengambilnya. Sesungguhnya itu akan menjadi sepotong daripada api neraka.” (Riwayat Abu Daud, Tirmizi, dan lain-lain).[1]

Amat jelas dalam hadis ini bahawa tindakan seorang peguam berhujah membantu seorang pesalah adalah salah di sisi Islam dan dikira melayakkan dirinya untuk dibakar oleh sepotong api neraka.

Hadis di atas telah jelas membawa satu prinsip iaitu kita sama sekali tidak boleh menyebelahi mereka yang salah walau atas nama profesion, kaum, parti, keluarga, dan sebagainya. Hal ini adalah jelas dengan antara lainnya dalil-dalil yang berikut:

Allah s.w.t. berfirman dalam surah al-Maidah ayat 8 yang bermaksud:

“Wahai orang-orang yang beriman, hendaklah kamu menjadi orang-orang yang selalu menegakkan kebenaran kerana Allah, menjadi saksi dengan adil. Dan janganlah sekali-kali kebencianmu terhadap sesuatu kaum, mendorong kamu untuk tidak berlaku adil. Berlaku adillah, kerana adil itu lebih dekat kepada takwa. Dan bertakwalah kepada Allah, sesungguhnya Allah Maha Mengetahui apa yang kamu kerjakan.”

Rasulullah s.a.w. juga ada menegaskan tentang prinsip keadilan tanpa mengira bangsa, kaum, dan keluarga sebagaimana hadis berikut:

“Sesungguhnya kaum sebelum kamu menjadi hancur disebabkan apabila mereka yang berkedudukan mencuri, mereka melepaskannya, tetapi jika orang biasa (lemah kedudukannya) mencuri dijatuhkan hukuman ke atasnya. Demi Allah sekiranya Fatimah Binti Muhammad mencuri, nescaya akan ku potong tangannya (menjatuhkan hukuman sebagaimana yang lain). (Riwayat al-Bukhari).

Penutup

Kesimpulannya, memanglah seseorang itu tidak bersalah sehinggalah dia dibuktikan bersalah. Dan pengakuan daripada seorang klien tidak boleh terus diterima. Seorang peguam syarie yang beretika hendaklah terlebih dahulu menyiasat fakta kes secara terperinci dan seadil-adilnya. Kepercayaan kepada klien hendaklah diberi 100% dalam hal ini. Tanggugjawab lain untuk mencari bukti atau keterangan bagi mendakwa klien tersebut memang terletak atas bahu pendakwa.

Walau bagaimanapun, sekiranya setelah siasatan dibuat oleh seseorang peguam, dia hendaklah berlaku adil dengan tidak menyembunyikan fakta yang benar yang telah dia perolehi. Ini adalah kerana tanggungjawab asal seorang peguam ialah bagi membantu mahkamah mencapai keadilan dalam memutuskan hukuman. Mana mungkin seorang hakim dapat memutuskan hukum secara adil jika peguam itu sendiri yang menyembunyikan kebenaran atas nama profession atau hubungan istimewa antara peguam dan klien.

Berlaku adil adalah tujuan utama dalam sesuatu tindakan. Demi keadilan anak guam itu sendiri, dia hendaklah dihukum seadilnya bagi menghapuskan dosanya di dunia ini supaya dia juga terlepas hukuman di akhirat. Konsep menasihati klien supaya insaf dan bertaubat juga penting bagi seorang peguam muslim yang beretika. Memohon mitigasi adalah tidak salah asalkan tiada fakta yang disembunyikan dan ini pastinya amat membantu mahkamah untuk menjatuhkan hukuman yang adil bagi semua pihak-pihak yang terlibat. Menegakkan keadilan inilah tugas sebenar seorang peguam syarie yang beretika yang sepatutnya dihormati dan disanjungi oleh masyarakat awam sekeliling.

Wallahua’lam.

---

[1] Rujuk Naylul Awtar, 8/632, no. 3920.

Faraid: Si Mati Tiada Anak & Adik Beradik Lelaki

Soalan:

Suami saya meninggal dunia dan meninggalkan saya seorang isteri. Kami tiada anak. Arwah suami saya cuma ada seorang adik beradik iaitu kakak kandungnya. Kakaknya ada beberapa orang anak. Di samping itu, arwah suami saya ada dua orang bapa saudara iaitu adik beradik kandung kepada arwah ayahnya. Ibu arwah suami saya sudahpun meninggal sebelum arwah suami saya lagi.

Berapakah kiraan faraid bagi waris peninggalan arwah suami saya tersebut?

Jawapan:

Kes yang sebegini sebenarnya jarang berlaku dan agak menarik untuk dikongsikan. Yang pertamanya, marilah kita kira bahagian waris fardu terlebih dahulu iaitu bahagian isteri si mati.

Isteri si mati mendapat 1/4 bahagian kerana si mati tiada anak.

Seterusnya waris si mati beralih kepada saudara seibu sebapa perempuan (SIBP) iaitu mendapat 1/2 bahagian kerana dia seorang sahaja waris sedarjatnya. Tiada adik beradik yang lain.

Ini menjadikan bahagian baki untuk 'asabah ialah 1/4 bahagian, menjadi bahagian kepada 2 orang bapa saudara si mati dan setiap seorang mendapat 1/8 bahagian.

Anak-anak kepada SIBP simati tidak mendapat bahagian kerana mereka dikira sebagai waris dhawil arham.

Pengiraan akhir menjadikan pembahagian faraid sebagaimana berikut:

1 Isteri = 2/8

1 SIBP = 4/8

2 Bapa Saudara = 2/8 (setiap seorang mendapat 1/8)

Undang-undang Mengenai Wasiat Wajibah di Selangor

Wasiat wajibah bermaksud sebahagian daripada harta peninggalan yang diperuntukkan oleh undang-undang untuk anak-anak yang kematian ibu bapa sebelum datuk atau nenek atau mereka meninggal serentak dan anak-anak tersebut tidak mendapat bahagian daripada harta peninggalan datuk atau nenek mereka kerana terdinding oleh bapa atau ibu saudara mereka.

Justeru itu, diberi kepada mereka dengan kadar dan syarat-syarat tertentu sebagai wasiat dan bukannya sebagai pusaka.

Ia pada mulanya diperkenalkan di Mesir pada tahun 1946 setelah ahli perundangan Mesir memutuskan untuk menggubal satu peruntukan undang-undang yang dikenali sebagai Kanun Wasiat. Kemudian ia disusuli oleh negara-negara Arab yang lain seperti Syria, Lubnan, Maghribi dan beberapa negara Islam lain.

Usaha kearah pembentukan undang-undang wasiat secara terperinci sepertimana yang telah dilakukan di sesetengah negara Islam di Timur Tengah telah berjaya dilaksanakan di negeri Selangor pada 15 September 1999 apabila kerajaan negeri Selangor telah meluluskan Enakmen Wasiat Orang Islam (Selangor) 1999 (selepas ini disebut sebagai “Enakmen tersebut”). Dalam Enakmen tersebut, terdapat satu peruntukan khusus berhubung perkara wasiat wajibah yang terkandung di dalam Bahagian VIII, Seksyen 27 (1), (2) dan (3).

Maksud wasiat wajibah tidak diberikan oleh Enakmen tersebut, tetapi boleh difahamkan daripada peruntukan sebagai satu wasiat yang wajib diberikan melalui kuasa undang-undang. Ini bermakna sekiranya seseorang pewaris tersebut tidak membuat wasiat, maka undang-undang atau hakim akan membuat satu wasiat bagi pihaknya.

Dalam konteks undang-undang wasiat wajibah ini, negara-negara Islam menghadkan wasiat tersebut kepada cucu sahaja dan tidak memasukkan ahli-ahli keluarga yang bukan waris sebagai orang yang berhak menerima wasiat wajibah. Perkara ini menimbulkan persoalan kerana tidak terdapat asas daripada jurisprundens Islam berhubung dengan penetapan tersebut.

Menurut sesetengah ulamak, pemilihan cucu sebagai penerima wasiat wajibah adalah satu bentuk ijtihad yang berasaskan kepada realiti semasa. Sungguhpun demikian, tidak semua cucu yang yatim akibat kematian bapa atau ibu mereka itu melarat dan tidak mendapat pembelaan daripada keluarga bapa atau ibu mereka, sehingga perlu kepada undang-undang yang mewajibkan wasiat kepada mereka.

Selain itu, Enakmen tersebut telah memperuntukkan bahawa wasiat wajibah hanya berhak kepada anak (sama ada lelaki atau perempuan) kepada anak lelaki (cucu si mati) sahaja yang telah kematian bapanya terlebih dahulu daripada datuk atau neneknya atau mereka mati serentak yang tidak dapat dipastikan siapakah antara mereka lebih dahulu meninggal dunia. Perkara tersebut dapat dilihat dalam Seksyen 27(1) yang memperuntukkan bahawa:

“Jika seseorang mati tanpa membuat apa-apa wasiat kepada cucunya daripada anak lelakinya yang telah mati terlebih dahulu daripadanya atau mati serentak dengannya, maka cucunya itu hendaklah berhak terhadap satu pertiga wasiat...”

Dalam Enakmen tersebut, dengan jelas menyatakan bahawa wasiat wajibah hanya dihadkan kepada peringkat cucu (sama ada lelaki atau perempuan) daripada anak lelaki sahaja, dan tidak berlaku dengan lebih luas lagi hingga kepada keturunan yang lebih rendah di sebelah bapa.

Selain itu, dapat difahamkan daripada Enakmen tersebut bahawa anak kepada anak perempuan tidak berhak mendapat wasiat wajibah. Penafian terhadap golongan tersebut mungkin kerana cucu terbabit dianggap sebagai dhawi al-arham yang tidak berhak mendapat pusaka selagi mana si mati meninggalkan ashab al-furud dan para ‘asabah.

Seterusnya, persoalan yang mungkin timbul ialah Enakmen tersebut tidak memperkatakan tentang cara agihan harta pusaka sekiranya datuk atau nenek meninggalkan cucu yang berbilang (ramai) yang terdiri daripada lelaki dan perempuan.

Dalam menentukan kadar atau bahagian yang perlu diberikan kepada ashab wasiat wajibah, Enekmen tersebut menetapkan bahawa kadar tersebut hendaklah setakat apa yang diterima oleh bapa kepada kanak-kanak tersebut (cucu si mati) daripada harta pusaka datuk atau neneknya dengan diandaikan bapa itu masih hidup selepas kematian datuk atau neneknya dan kadar tersebut hendaklah tidak melebihi satu pertiga (1/3) daripada harta pusaka si mati. Perkara tersebut dapat dilihat dalam Seksyen 27(2) yang memperuntukkan bahawa:

“Kadar wasiat wajibah untuk kanak-kanak yang disebut dalam subseksyen (1) hendaklah setakat kadar di mana ayahnya berhak daripada harta pusaka datuknya sekiranya diandaikan ayahnya itu mati selepas kematian datuknya:

Dengan syarat wasiat itu tidak melebihi satu pertiga daripada harta pusaka si mati.”

Sekiranya semasa hidupnya, datuk atau nenek tersebut telah memberi harta sama ada secara wasiat atau pemberian secara percuma kepada cucu berkenaan dengan kadar yang kurang dari apa yang berhak diterima oleh cucu tersebut melalui wasiat wajibah, maka undang-undang atau hakim hendaklah menyempurnakan kadar yang kurang itu berdasarkan peruntukan wasiat wajibah itu. Perkara ini dinyatakan oleh Seksyen 27(1) iaitu:

“...sekiranya cucu itu diberi dengan kadar kurang dari satu pertiga, haknya hendaklah disempurnakan mengikut kadar wasiat wajibah yang diperuntukkan di bawah seksyen ini.”

Enakmen tersebut juga telah menetapkan beberapa syarat bagi penerima wasiat wajibah. Antara syarat-syarat tersebut adalah seperti berikut:

Cucu terbabit hendaklah bukan terdiri daripada waris yang berhak mendapat pusaka si mati sama ada sedikit atau banyak, atau dengan kata lain cucu tersebut mestilah dihalang oleh bapa atau ibu saudaranya daripada menerima harta pusaka.

Si mati hendaklah tidak memberikan kepada cucunya yang yatim itu sesuatu hartanya yang menyamai nilainya dengan kadar wasiat wajibah tanpa menerima apa-apa balasan daripada cucu tersebut.

Si mati tidak berwasiat kepada cucunya itu dengan kadar yang sepatutnya diterima menurut wasiat wajibah.

Namun, sekiranya pemberian atau wasiat tersebut kurang daripada jumlah yang sepatutnya diterima oleh cucu itu, maka bahagian yang kurang itu mestilah dicukupkan melalui wasiat wajibah. Dan sekiranya pemberian atau wasiat tersebut melebihi bahagian yang dia berhak, maka bahagian yang lebih itu akan menjadi wasiat sukarela atau ikhtiyariyyah yang bergantung kepada persetujuan waris-waris si mati yang lain.

Syarat-syarat di atas dapat dilihat dalam Seksyen 27(3) yang memperuntukkan bahawa:

“Kanak-kanak tersebut hendaklah tidak berhak kepada wasiat sekiranya dia telah mewarisi daripada datuk atau neneknya, mengikut mana yang berkenaan, atau datuk atau neneknya semasa hayatnya, dan tanpa menerima apa-apa balasan, telah membuat wasiat kepada mereka atau telah memberi kepada mereka harta yang bersamaan dengan apa yang mereka sepatutnya menerima menurut wasiat wajibah:

Dengan syarat sekiranya wasiat yang dibuat oleh datuk atau nenek itu kurang daripada bahagian yang sepatutnya dia berhak, haknya hendaklah ditambah sewajarnya dan jika bahagian tersebut adalah melebihi bahagian yang dia berhak, bahagian yang lebih itu hendaklah menjadi wasiat sukarela dengan tertakluk kepada persetujuan waris.”

Akhirnya, Enakmen tersebut tidak memperuntukkan apakah yang berlaku sekiranya terdapat wasiat ikhtiyariyyah dalam masalah wasiat wajibah; mana satukah yang lebih mengatasi?

Kedudukan Mazhab Syafi’i Dalam Amalan Pembahagian Pusaka Dan Wasiat Islam Di Malaysia

Mazhab Syafi’i merupakan mazhab yang paling dominan di Malaysia sejak kedatangan Islam ke kepulauan Melayu. Ajaran Islam tersebar di kepulauan Melayu adalah hasil daripada penyebaran dakwah ulama’-ulama’ yang berlatarbelakangkan mazhab Sayfi’i. Pengaruh ajaran mazhab Syafi’i di Negara kita begitu kuat sehinggakan ada sesetengah kadi hanya menerima pendapat daripada ajaran mazhab Syafi’i sahaja dalam penghakiman mereka. Perkara ini tidak terkecuali dalam hal-hal yang berkaitan dengan pusaka dan wasiat dalam Islam.

Contoh pandangan mazhab Syafi’i yang paling menonjol dalam berhubung hak pusaka ialah tentang kedudukan waris dhu arham, iaitu waris yang diselangi dengan si mati oleh waris wanita menjadi “waris fasad” dan tidak layak mewarisi. Waris-waris ini juga dikenali melalui susur keturunan wanita sama ada waris cabang ke atas atau ke bawah. Dalam kes ini, segala lebihan harta pusaka akan diserahkan kepada baitulmal.

Bagaimanapun, pada akhir abad ke-4 Hijrah, Imam Syafi’i telah merujuk kembali pandangannya dalam pemberian pusaka kepada baitulmal apabila baitulmal tidak ditadbirkan dengan baik sehingga menyebabkan harta umat Islam menjadi tidak terurus. Dalam keadaan ini, Imam Syafi’i berpandangan harta pusaka hendaklah diwarisi oleh waris dhu arham.

Dalam persoalan-persoalan lain, Imam Syafi’i juga mempunyai perbezaan pandangan dengan mazhab lain seperti dalam kes pembunuh yang dihalang pusaka di mana Imam Syafi’i memakai kepada semua pembunuh secara mutlak. Sementara dalam kes pusaka harta orang yang hilang (mafqud), Imam Syafi’i telah memakai doktrin istishab apabila menganggap orang yang hilang adalah masih hidup sehingga ada bukti sebaliknya. Oleh itu, harta orang yang hilang tidak boleh dibahagikan secara pusaka sehingga suatu tempoh masa tertentu yang diperakukan oleh mahkamah tentang status sebenar orang hilang tersebut sebagai telah meninggal dunia.

Beberapa contoh kes yang telah diputuskan oleh mahkamah yang menggunapakai pandangan daripada mazhab Syafi’i berhubung perkara wasiat dan pusaka adalah sebagaimana berikut:

Dalam kes In Re Timah binti Abdullah, decd. (1941) 10 MLJ 51, pusaka seorang wanita Jepun yang telah menganut Islam telah diserahkan kepada baitulmal dan mahkamah memutuskan bahawa warisnya yang bukan beragama Islam tidak berhak untuk mewarisi. Pandangan ini disepakati oleh kesemua mazhab fekah termasuklah Mazhab Syafi’i yang mendominasi masyarakat negara ini. Dalam kes ini, mahkamah antara lain telah merujuk kepada buku terjemahan Minhaj al-Talibin daripada Mazhab Syafi’i bahawa seorang kafir tidak akan mewarisi harta pusaka seorang yang beragama Islam.

Dalam kes di Singapura yang ketika itu masih berada dalam Persekutuan Tanah Melayu iaitu Re Mutchilin @ Ashrhin, deed (1960) 26 MLJ 2, mahkamah telah memutuskan berdasarkan ajaran Mazhab Syafi’i di mana baki harta pusaka akan diserahkan kepada baitulmal dan tidak boleh dibahagikan semula pusaka (radd) kepada isteri yang telah menerima bahagian fardu. Mahkamah memutuskan isteri tidak berhak mendapat radd kerana dibuktikan bahawa si mati adalah seorang yang bermazhab Syafi’i.

Dalam satu kes yang tidak dilaporkan di Kuala Terengganu iaitu kes Kalthum binti Muda lawan Nazir Baitulmal Kuala Terengganu (1362) P.U. 109/62A, baitulmal tetap mewarisi walaupun dalam keadaan waris adalah miskin dan boleh menyebabkan harta keluarga menjadi berkurangan. Dalam kes ini, pemohon adalah isteri si mati dan merupakan waris tunggal yang hanya mewarisi sebanyak satu perempat daripada bahagian pusaka dan tiga perempat baki diserahkan kepada baitulmal. Oleh kerana kesusahan hidup, waris telah menuntut supaya baitulmal menghalalkan bahagian tiga perempat tersebut dan diserahkan kepada beliau sebagai waris yang berhak untuk mewarisi keseluruhan pusaka suaminya. Pewarisan oleh baitulmal boleh menyebabkan pemohon tidak boleh meneruskan perniagaan yang diusahakan sebelum ini akibat kehilangan sebahagian besar modal perniagaan.

Peruntukan undang-undang Islam di Malaysia menggariskan bahawa pemakaian pandangan Mazhab Syafi’i dalam pentadbiran undang-undang adalah mengutamakan Mazhab Syafi’i. Dalam erti kata, rujukan kepada sebarang keputusan, hukum dan pendirian agama adalah dengan memberi fokus terlebih dahulu kepada pandangan Mazhab Syafi’i. Sekiranya tiada pandangan dalam persoalan yang dirujuk itu atau tidak sesuai dengan keadaan semasa dan kepentingan umum, maka barulah pandangan daripada mazhab yang lain diambil pertimbangan.

Kebebasan melakukan rujukan kepada Mazhab Syafi’i secara terbuka dan meluas ini adalah ekoran tiada undang-undang substantif khusus terutamanya berhubung pentadbiran undang-undang pusaka dan wasiat. Hasilnya menyebabkan idea dan pandangan Mazhab Syafi’i seringkali menjadi keutamaan walaupun dalam sesetengah keadaan boleh menimbulkan konflik dalam memastikan kebajikan waris tertentu.

Ketepatan peruntukan sangat penting dalam pentadbiran undang-undang bagi memastikan keseragaman hukuman dapat diputuskan dengan adil dan saksama. Justeru, ketiadaan undang-undang substantif mengenai pusaka dapat menyebabkan cendekiawan Islam tiada persepakatan dalam menentukan keutamaan bagi memastikan kebajikan waris terdekat khususnya dalam perkara khilafiyyah.

Keutamaan merujuk kepada Mazhab Syafi’i ini adalah berdasarkan peruntukan qawl mu’tamad menerusi Enakmen Pentadbiran Agama setiap negeri dan juga berdasarkan Arahan Amalan Jabatan Kehakiman Syariah Malaysia (JKSM) Bil. 9/2001. Ikutan ke atas dua peruntukan ini dapat dilihat dalam kes Permohonan faraid Encik Alias bin Embong (2004), apabila Mahkamah Rendah Syariah Kuala Terengganu telah menolak pemberian pusaka kepada zhu arham walaupun dalam kes ini dhu arham adalah waris tunggal si mati. Justeru, mahkamah memutuskan dengan mengambil pandangan Mazhab Syafi’i di mana baitulmal akan mewarisi kesemua harta pusaka tanpa waris atas alasan baitulmal di Malaysia adalah berfungsi dengan baik di bawah pengurusan yang teratur. Di samping tiada peruntukan undang-undang negeri yang memberikan pusaka kepada dhu arham yang merupakan sandaran kepada pandangan Mazhab Hanafi. Secara tersirat, keputusan ini menunjukkan pemberian pusaka kepada dhu arham bukan amalan di Malaysia yang mengutamakan pandangan Mazhab Syafi’i.

Sejarah amalan wasiat di Malaysia pada umumnya juga adalah melaksanakan prinsip-prinsip Mazhab Syafi’i mengikut justifikasi umum pentadbiran Islam di negara ini. Bagaimanapun, bagi mereka yang berada dalam aliran mazhab yang lain, amalan pentadbiran undang-undang di Tanah Melayu adalah mengiktiraf mazhab yang dianuti. Sebagai contoh dalam kes In Re Will of M. Mohamed Hanifa dec. (1940) MLJ 229, pewasiat yang bermazhab Hanafi telah mewasiatkan kepada penerima yang ketika itu sedang bertindak sebagai pemegang amanah hartanya untuk mengambil alih harta perniagaannya dengan syarat dia berkahwin dengan anak perempuannya yang kedua. Mahkamah memutuskan syarat tersebut batal kerana menyalahi hukum syarak tetapi wasiat tersebut tetap terlaksana mengikut pandangan Mazhab Hanafi.

Sementara dalam kes Shaik Abdul Latif lawan Shaik Elias Bux (1915) 1 FMSLR 204, mahkamah memperakukan bahawa undang-undang yang hanya terpakai ke atas orang Melayu pada masa itu ialah undang-undang Islam yang disesuaikan dengan adat. Berdasarkan kes-kes yang diputuskan, umumnya undang-undang Islam yang dimaksudkan di sini ialah berdasarkan pandangan Mazhab Syafi’i. Dalam kes ini, wasiat diputuskan tidak sah kerana telah diwasiatkan kepada anak angkat dengan melebihi daripada satu pertiga harta yang bertentangan dengan Mazhab Syafi’i. Namun, sekiranya kurang daripada kadar ini, wasiat kepada anak angkat adalah diharuskan seperti pernah diputuskan dalam kes Nik Salma Zaidah binti Haji Wan Zaid lawan Nik Hasnah binti Nik Din & Nik Ruhiya Zaidah binti Wan Zaid. Mengambil pandangan dalam Mazhab Syafi’i juga, hukum melakukan wasiat kepada waris diputuskan sebagai tidak sah secara per se sebagaimana keputusan kes Mohamad Hadi bin Yaso’a dll. Lawan Siti Hawa Deraman (2001).

Dalam penerimaan wasiat (qabul), Imam Syafi’i menekankan bahawa penerimaan adalah syarat berlakunya perpindahan hakmilik atas harta wasiat dan bukannya syarat sah wasiat seperti yang dikemukakan oleh Imam Malik. Penerimaan mesti menyebabkan pindahmilik harta berlaku serta merta selepas kematian pewasiat. Oleh itu, perbuatan menangguh pembahagian harta wasiat adalah tidak sah mengikut Mazhab Syafi’i sebagaimana diputuskan dalam kes Saeda lawan Haji Abdul Rahman (1918) 1 FMSLR 352 dan Abdul Rahim lawan Abdul Hameed (1983) 2 MLJ 78. Seterusnya penerimaan ke atas wasiat adalah penting kerana sebarang penolakan daripada orang yang diwasiat boleh menyebabkan wasiat tersebut batal. Dalam penggubalan Enakmen Wasiat Orang Islam (Selangor) 1999 (selepas ini dirujuk sebagai “Enakmen Wasiat Selangor”), peruntukan seksyen 17 dan 18 ada menyatakan berhubung penerimaan dan penolakan wasiat serta memperuntukkan tempoh masa selama 30 hari untuk menerima atau menolak.

Bagaimanapun dalam kes-kes tertentu, tidak disyaratkan berlakunya qabul seperti wasiat kepada janin atau bayi yang berada dalam kandungan. Seksyen 24, Enakmen Wasiat Selangor menyatakan bahawa wasiat kepada anak dalam kandungan adalah sah dengan syarat dilahirkan dalam tempoh yang sah menurut hukum syarak.

Kebaikan mempunyai undang-undang substantif khusus seperti Enakmen Wasiat Selangor ini menunjukkan bahawa keterikatan pada pandangan Mazhab Syafi’i tidak lagi berlaku sepenuhnya. Terdapat beberapa peruntukan yang turut menerima pakai pandangan daripada mazhab lain seperti mengambil pandangan Mazhab Syi’ah Ithna ‘Asyariyyah dalam persoalan wasiat kepada waris sekiranya wasiat yang dibuat tidak melebihi daripada satu pertiga harta. Peruntukan ini boleh didapati daripada Seksyen 11(2) dan Seksyen 26 Enakmen Wasiat Selangor.

Dalam Enakmen Wasiat Selangor ini, tiada peruntukan khusus yang menyatakan mengenai wasiat kepada waris yang kurang daripada kadar satu pertiga harta. Penggubal undang-undang hanya menyampaikan maksud tersirat menerusi peruntukan seksyen 11(2) dan 26(2) bahawa wasiat kepada waris yang kurang daripada satu pertiga tidak perlu mendapat kebenaran daripada waris yang lain dan wasiat tersebut adalah sah dan boleh dilaksanakan.

Jelas bahawa peruntukan ini berlainan dengan kes yang telah diputuskan oleh Mahkamah Rayuan Syariah Kelantan di dalam kes Mohamad Hadi bin Yaso’s dll. Lawan Siti Hawa Deraman (2001) sebagaimana yang dibincangkan sebelum ini. Undang-undang wasiat di Selangor ini jelas merupakan satu anjakan besar daripada pengaruh dominasi ajaran Mazhab Syafi’i. Pendekatan ini selaras dengan pertimbangan sosial semasa dalam hukum Syarak iaitu bagi menjamin kebajikan waris terdekat dengan lebih baik.

Enakmen Wasiat Selangor juga telah mengambil pandangan Ibn Hazm berhubung peruntukan “wasiyyat wajibah”. Wasiyyat wajibah ialah wasiat yang dikuatkuasakan melalui peruntukan undang-undang bagi menjamin hak waris si mati yang terhalang daripada menerima pusaka kerana penghubung mereka telah meninggal dunia terlebih dahulu. Kaedah ini adalah merupakan pandangan Imam Ibn Hazm bagi mengelak kezaliman berlaku ke atas waris akibat tiada wasiat dilakukan untuk sesetengah waris. Justeru, suatu bahagian untuk waris diwujudkan melalui peruntukan undang-undang daripada harta peninggalan si mati tersebut seperti suatu wasiat telah dilakukan.

Kewujudan undang-undang bertulis yang khusus dapat mengawal daripada melakukan rujukan yang rigid ke atas Mazhab Syafi’i semata-mata. Ia juga menjimatkan masa seseorang hakim atau mufti dalam melakukan rujukan kepada beberapa pandangan ulama, melakukan tarjih yang seragam dan mencapai kesepakatan dalam pentadbiran undang-undang. Paling tidak, sesuatu keputusan itu telah melalui proses pertimbangan yang rapi dalam kalangan cendekiawan dengan mengambil kira kepentingan semasa dan maqasid al-syar’iyyah yang melangkaui sempadan mazhab. Dalam hal ini, kaedah talfiq dan takhayyur mazhab benar-benar dapat direalisasi dalam usaha untuk memastikan kemaslahatan para waris benar-benar tercapai.

Wasiat Kepada Waris: Situasi di Malaysia

Biasanya kita mendengar bahawa wasiat adalah tidak dibolehkan kepada sesama ahli waris. Ini adalah kerana ahli waris sudah pun mendapat bahagian mereka melalui pembahagian faraid daripada harta simati. Walau bagaimanapun, terdapat pendapat yang lain yang mengatakan bahawa wasiat adalah sah setakat satu pertiga (1/3) daripada harta simati. Artikel ini membincangkan isu ini dari perspektif syariah dan aplikasinya di Malaysia secara khususnya merujuk kepada Enakmen Wasiat Orang Islam (Selangor) 1999.

Wasiat merupakan salah satu cara pembahagian harta dalam Islam selain daripada hibah, wakaf, dan pusaka. Secara mudahnya, wasiat bolehlah difahami sebagai hasrat simati terhadap harta peninggalannya kepada ahli warisnya selepas kematian pewasiat.

Ulama’ telah menggariskan dua (2) syarat utama bagi menjadikan sesuatu wasiat itu sah dan berkuatkuasa iaitu seperti berikut:

1. Wasiat tidak melebihi daripada satu pertiga harta; dan

2. Wasiat tidak boleh diberikan kepada para waris.

Bagi syarat wasiat tidak melebihi daripada satu pertiga harta, ianya adalah jelas berdasarkan nas daripada hadis Nabi s.a.w. diantaranya Rasulullah s.a.w. menjelaskan bahawa cukuplah bagi Sa’d bin Abi Waqqas mewasiatkan harta sebanyak satu pertiga dengan menyatakan:

“Satu pertiga dan satu pertiga itu adalah banyak”.

Tujuan sekatan ini adalah kerana lebih baik meninggalkan ahli waris dalam keadaan kaya daripada membiarkan mereka dalam keadaan miskin berdasarkan maksud hadis:

“(Meninggalkan waris dalam keadaan kaya lebih baik) Daripada meninggalkan mereka kemiskinan sehingga meminta-minta daripada manusia”.

Bagi syarat wasiat tidak boleh diberikan kepada para waris, sebahagian ulama’ berhujah bahawa apabila turunnya ayat mengenai pusaka yang terkandung di dalam ayat 7, 11, 12, dan 176 daripada surah al-Nisa’, ayat-ayat pusaka ini mengambil peranan wasiat kepada waris menerusi kaedah penentuan langsung hak ke atas harta simati oleh Allah s.w.t.

Sebelum turunnya ayat-ayat di atas, hukum wasiat kepada para waris adalah harus dan ini diamalkan secara meluas sehingga ada yang beranggapan bahawa wasiat kepada ahli waris adalah wajib berdasarkan firman Allah s.w.t. di dalam surah al-Baqarah, ayat 180 yang bermaksud:

“Telah diwajibkan ke atas kamu, apabila seseorang di antara kamu telah mendekati kematian, jika ia meninggalkan harta yang banyak, supaya berwasiat untuk ibu bapanya dan kaum kerabatnya dengan cara yang baik, sebagai kewajipan atas orang-orang yang bertakwa.”

Hujah tentang ayat di atas telah dinasakhkan apabila turunnya ayat-ayat mengenai pusaka dikuatkan lagi dengan hadis daripada Abu Umamah al-Bahili:

“Sesungguhnya Allah telah menentukan hak tiap-tiap ahli waris, maka tidak ada hak wasiat lagi bagi seorang ahli waris.”

Walau bagaimanapun, terdapat empat (4) pandangan yang bebeza di kalangan ulama’ berkaitan pentakrifan tentang ‘tidak ada hak wasiat bagi seorang waris’ sebagaimana berikut:

1. Mazhab Maliki, sebahagian daripada pandangan Mazhab Syafi’i, Abu Dawud, sebahagian Mazhab Hanbali dan Mazhab Isma’iliyyah berpandangan wasiat kepada waris adalah tidak sah sekalipun dibenarkan oleh para waris yang lain.

Antara negara yang mengamalkan pandangan ini ialah Morokko.

2. Imam Ahmad bin Hanbal, Ibnu Jarir, Ibn Hazm, sebahagian ulama’ Mazhab Syafi’i dan Zaydiyyah berpandangan wasiat kepada waris adalah sah jika waris tersebut bukan waris yang menerima pusaka.

3. Imam Abu Hanifah, sebahagian Syafi’iyyah dan Hanbaliyyah berpandangan wasiat kepada waris bergantung kepada kebenaran waris-waris pusaka yang lain sama ada membenarkan atau tidak.

Antara negara-negara yang mengamalkan pandangan ini ialah Tunisia, Somalia, Algeria, dan Indonesia.

4. Imam al-Hadi, al-Nasir, Abu Talib dan Abu al-Abbas daripada Zaydiyyah dan Mazhab Imamiyyah sepakat mengharuskan wasiat kepada waris pusaka sekiranya kurang daripada satu pertiga harta walaupun tanpa mendapat kebenaran waris yang lain.

Antara negara-negara yang mengamalkan pandangan ini ialah Mesir, Sudan, Syria, Emiriah Arab Bersatu, Iraq, dan Iran.

Penggubalan undang-undang wasiat di sebahagian besar negara Islam Timur Tengah secara umumnya membenarkan wasiat kepada waris. Wasiat kepada waris yang kurang kadar satu pertiga akan dianggap sebagai wasiat sunat dan boleh dilaksanakan tanpa memerlukan kebenaran waris yang lain. Manakala wasiat yang melebihi daripada satu pertiga harta adalah sah apabila mendapat kebenaran para waris yang lain.

Peruntukan yang membenarkan wasiat kepada waris di negara yang bermazhab Sunni adalah merupakan satu bentuk pembaharuan pandangan fiqh di dalam undang-undang wasiat. Ia bukan sahaja telah mengambil pandangan daripada Mazhab Syi’ah Ithna Asyariyyah malah perubahan ini merupakan kesan pertimbangan sosial dan ijtihad semasa di dalam hukum Syarak bagi menjamin kebajikan yang maksimum kepada waris terdekat.

Manakala situasi di Malaysia, Seksyen 11(2) Enakmen Wasiat Orang Islam (Negeri Selangor) 1999 memperuntukkan bahawa seseorang boleh menentukan bahagian masing-masing warisnya dari harta pusaka dan sekiranya penentuan tersebut melebihi daripada bahagian pusaka, maka ia akan dianggap sebagai “wasiat”.

Peruntukan seksyen 11(2) ini adalah tertakluk kepada seksyen 26(2) iaitu sesuatu wasiat itu hendaklah tidak melebihi daripada kadar satu pertiga melainkan kebenaran semua waris diperlukan.

Di sini, penggubal undang-undang hanya menyampaikan maksud tersirat (implied meaning) menerusi peruntukan seksyen 11(2) dan 26(2) bahawa wasiat kepada waris yang kurang daripada satu pertiga tidak perlu mendapat kebenaran daripada waris yang lain dan wasiat tersebut adalah sah dan boleh dilaksanakan.

Manakala di negeri-negeri lain di Malaysia, peruntukan wasiat masih berdasarkan Enakmen Pentadbiran Agama masing-masing yang terlalu umum. Pemakaian undang-undang wasiat di negeri-negeri tersebut berdasarkan bidang kuasa mal Mahkamah Tinggi Syariah. Justeru, rujukan berhubung wasiat adalah berdasarkan pandangan fiqh yang masih belum digubal di dalam bentuk peruntukan undang-undang. Kesannya, hukum wasiat kepada waris adalah tidak dibenarkan melainkan mendapat persetujuan ahli waris yang lain.

Sebagai contoh di Terengganu, fatwa yang dikeluarkan oleh Jabatan Hal Ehwal Agama Negeri Terengganu pada tahun 1987 menyatakan bahawa wasiat kepada waris yang telah menerima harta pusaka adalah tidak sah melainkan dengan persetujuan waris-waris yang berhak menerima pusaka itu.

Jelaslah bahawa terdapat perbezaan amalan berkaitan wasiat kepada waris di antara negeri-negeri di Malaysia.

Kesimpulannya, orang-orang Islam di Selangor bebas melakukan wasiat kepada ahli waris selagi tidak melebihi kadar satu pertiga. Kewujudan pembaharuan undang-undang ini, mengikut pandangan penulis, adalah positif bagi mengharmonikan proses pembahagian harta kepada waris dengan lebih saksama serta memudahkan lagi proses pentadbiran pembahagian harta peninggalan simati.

Kebolehterimaan Rakaman Video Sebagai Bahan Bukti di Mahkamah Syariah Malaysia

Hari ini ramai yang berbual-bual mengenai rakaman video CCTV yang dikatakan mirip kepada tokoh pembangkang Negara yang mengandungi adegan seks dengan seorang pelacur. Lahirlah pelbagai pandangan sama ada dari mereka yang jahil atau yang berilmu, atau dari mereka yang berlagak pandai. Ada yang benar-benar faham, dan ada juga yang salah faham, dan ada juga yang tidak faham langsung. Ada banyak juga pendapat yang bersandarkan emosi atau perasaan dendam atau bermotifkan politik semata-mata tanpa hujah yang kukuh.

Berikut ialah pandangan peribadi penulis sebagai seorang pengamal undang-undang dan pelajar undang-undang Syariah mengenai isu tersebut di atas.

Pertamanya, apa yang perlu kita perlu faham ialah tentang isu kebolehterimaan (admissibility) rakaman video sebagai bahan bukti mengikut undang-undang keterangan Islam (Islamic law of evidence). Rakaman video memanglah satu perkara baru yang tidak terdapat pada zaman Nabi Muhammad s.a.w. Walau bagaimanapun, sifat Syariah Islam itu yang sentiasa boleh menerima sebarang perubahan dalam perkembangan zaman menjadikan isu rakaman video bukanlah satu isu yang baru.

Telah ramai ulama’ membincangkan isu rakaman video sebagai salah satu bahan pembuktian di mahkamah. Secara kesimpulannya, bolehlah penulis katakan bahawa rakaman video boleh dikategorikan sebagai documentary evidence atau disebut juga sebagai kitabiah iaitu salah satu kategori dalam pembahagian undang-undang keterangan Islam.

Seksyen 3(1) Akta Keterangan Mahkamah Syariah (Wilayah Persekutuan) 1997 (selepas ini disebut sebagai “AKMS (WP)”) mentakrifkan dokumen sebagai:

“any matter expressed, described, or howsoever represented, upon any substance, material, thing or article, including any matter embodied in a disc, tape, film, sound track or other device whatsoever, by means of-

(b) any visual recording (whether of still or moving images).”

Di dalam ilustrasi dinyatakan lagi secara jelas sebagaimana berikut:

A photographic or other visual recording, including a recording of photographic or other visual transmission over a distance, is a document.”

Walau bagaimanapun, apa yang pasti ialah rakaman video, walau bagaimana canggih dan tulen sekalipun, tidaklah boleh dapat menandingi dua kategori pembuktian yang paling tinggi tahap kebolehterimaannya di sisi undang-undang Islam iaitu pengakuan (ikrar), dan kesaksian (syahadah). Oleh hal yang demikian, dalam kategori undang-undang Jenayah Islam yang melibatkan kesalahan yang berkaitan dengan hudud seperti kesalahan zina, yang memerlukan tahap pembuktian sehingga kepada tahap yakin tanpa sebarang bayangan keraguan (beyond any shadow of doubt), hanya keterangan-keterangan yang berdasarkan pengakuan, dan kesaksian sahaja yang diterima oleh Islam.

Ini bermaksud bahawa rakaman video tidaklah cukup kuat untuk memberi keyakinan yang mencapai tahap yang diperlukan dalam pembuktian untuk kes-kes yang termasuk dalam kategori jenayah hudud. Terdapat pelbagai autoriti/nas dalam hal ini antaranya ialah hadis Nabi s.a.w. yang popular iaitu hudud itu ditolak apabila adanya keraguan (syubhat).

Jadi, dalam isu video seks mirip tokoh pembangkang ini, ada pandangan yang mengatakan bahawa pihak yang mendakwa hendaklah hanya boleh membuktikan pendakwaannya dengan mengemukakan empat (4) orang saksi Islam lelaki yang adil bagi menyokong dakwaan mereka bahawa Datuk Seri Anwar Ibrahim telah melakukan hubungan seks di luar nikah secara sukarela. Kecualilah jika adanya pengakuan daripada yang tertuduh (yang sampai mati pun mungkin tidak akan mengaku), mereka yang mendakwa adalah terdedah pula kepada kesalahan qazaf iaitu menuduh orang yang baik-baik melakukan zina tanpa membawa empat (4) orang saksi Islam lelaki yang adil, maka penuduh pula boleh dihukumkan dengan hukuman qazaf iaitu sebatan sebanyak lapan puluh (80) kali atas kegagalan membawa saksi sebagaimana yang disebutkan tadi. Sebab itulah menyembunyikan kejahatan adalah lebih baik sekiranya tiada keterangan yang mencukupi supaya pembawa berita tidak dituduh sebagai pembawa fitnah.

Apabila timbulnya pendapat seperti di atas, yang memang selari dengan pandangan Islam tentang pembuktian dalam jenayah hudud, ada pihak yang tidak berpuas hati dengan sewenang-wenang mengatakan bahawa undang-undang Islam nampaknya tidak sesuai dengan situasi masa kini. Kononnya tidak sesuai dengan dunia moden hari ini. Mana mungkin dapat dikumpulkan empat (4) orang saksi Islam lelaki yang adil. Rakaman video yang tulen sepatutnya cukup dan memadai. Timbulnya kata-kata yang seolah-olah tidak meyakini tentang undang-undang Islam yang jelas tentang hal ini amatlah menyedihkan penulis. Dibimbangi kata-kata yang sebegini akan menjejaskan keimanan seseorang muslim kepada Allah s.w.t. lantaran kurang fahamnya tentang hukum-hakam Allah s.w.t.

Walau bagaimanapun, ingin penulis jelaskan di sini bahawa penulis tidaklah bersetuju 100% dengan pendapat bahawa Datuk Seri Anwar Ibrahim hanya boleh didakwa apabila adanya empat (4) orang saksi Islam lelaki yang adil yang menyaksikan hubungan kelaminnya dengan pasangan tanpa nikahnya barulah boleh beliau didakwa di mahkamah Syariah di Malaysia pada hari ini.

Penulis berpendapat bahawa jika pihak pendakwaan merasakan bahawa rakaman video yang diserahkan oleh Dato’ T (walaupun mungkin mereka semuanya saksi fasik[1]) kepada pihak polis sudahpun memadai jika cukup syarat-syaratnya sebagai bahan bukti, Datuk Seri Anwar Ibrahim memang boleh didakwa di Mahkamah Syariah di Malaysia pada hari ini.

Ini adalah kerana Mahkamah Syariah di Malaysia pada hari ini tidaklah mengamalkan undang-undang hudud dalam erti kata yang sebenarnya. Apa yang ada hanyalah kesalahan hudud, tetapi hukuman hudud ternyata tiada. Kesalahan hudud dihukumkan dengan hukuman ta’zir menjadikan Mahkamah Syariah di Malaysia diakui tentang kegagalan pengamalan hukuman hudud. Kenapa dan mengapa jadi begini, bukanlah tujuan tulisan ini untuk menghuraikan isu ini. Mahkamah Syariah sendiri mengakui akan hakikat ini, contohnya ada dinyatakan di dalam penghakiman ke Nooraini binti M. Abdul Majid lwn. Pendakwa Syarie Negeri Melaka (2003) JH 16/2 117.

Jadi, jika hukuman ta’zir yang diamalkan di Malaysia, kenapa pula bersusah-payah hendak membuktikan sesuatu kesalahan sehingga ke tahap hudud. Apabila hukuman ta’zir yang diamalkan, pembuktian tahap kesalahan ta’zir sudah pun memadai. Jadi, rakaman video memang sudah memadai dan boleh diterima sebagai bayyinah[2] dan tidak perlu kepada pembuktian cara syahadah[3]. Dalam pembuktian jenis kesalahan ta’zir, sebarang keterangan boleh diterimapakai dan jelas seksyen 3(1) AKMS (WP) mentakrifkan keterangan sebagai:

“includes-

(a) bayyinah and syahadah;…

(c) all documents produced for the inspection of the Court: such documents are called documentary evidence;”

Cumanya apa yang penting sekarang ialah untuk memastikan supaya rakaman video itu tadi benar-benar mencukupi syarat seperti tulen, dan invidu yang terlibat adalah benar-benar boleh dikenalpasti tanpa keraguan yang munasabah (beyond any reasonable doubt). Jika terbukti bahawa video tersebut tidak tulen atau individu di dalamnya tidak dapat dikenal pasti atau terdapat keraguan-keraguan lain yang munasabah seperti lokasi dan tulisan-tulisan di dalamnya, rakaman video tersebut gagal mencapai tahap pembuktian yang diperlukan walaupun dalam kategori pelaksanaan hukuman ta’zir, maka ianya hendaklah ditolak. Terpulanglah kepada pendakwa Syarie untuk menilai bukti tentang hal ini dan seterusnya meneruskan pendakwaan atau tidak.

Jika pendakwa Syarie tidak membuat apa-apa pendakwaan, bagi penulis, ternyata bahan bukti adalah tidak mencukupi. Jika pendakwaan dibuat sekalipun, pastinnya tertuduh sentiasa innocent sehinggalah dibuktikan bersalah. Terpulang pula kepada Mahkamah Syariah untuk menilai berat keterangan (value the weight of evidence) yang diberikan oleh pihak pendakwa dan pembela.

Cakap-cakap kosong yang ada pada hari ini, penulis lihat tidak lebih daripada cakap-cakap politik yang banyak mengeruhkan isu berbanding perbincangan ilmiah yang sepatutnya semua pihak patut tekankan supaya isu ini sepatutnya boleh ditangani secara lebih berhikmah dan bijaksana. Rakyat pastinya dapat menilai sendiri sekiranya isu ini ditangani secara benar.

Yang pasti, mereka yang benar-benar salah sekalipun sepatutnya diadili secara betul, supaya keadilan terpancar dan bukannya menghukum sesedap mulut.

Wallahu a’lam.

---

[1] Saksi yang tidak adil juga layak untuk memberi keterangan di mahkamah Syariah atas kapasiti keterangan kategori bayyinah, cuma tidak layak atas kapasiti keterangan kategori syahadah. Ini dinyatakan dalam seksyen 83(3) AKMS (WP) yang menyebut: “A person who is not ‘adil is competent to give bayyinah but not competent to give syahadah.”

[2] Seksyen 3(1) AKMS (WP) mentakrifkan bayyinah sebagai “evidence which proves a right or interest and includes qarinah”.

[3] Seksyen 3(1) AKMS (WP) mentakrifkan syahadah sebagai “any evidence adduced in Court by uttering the expression “asyhadu” to establish a right or interest”.

Sulh

1. Maksud Sulh

Sulh menurut bahasa diertikan sebagai “penamatan sesuatu pertikaian” atau “berbuat baik”. Manakala menurut istilah syara’ pula adalah “suatu aqad yang dengannya tamat sesuatu pertikaian”. Majallah Al-Ahkam Al-Adliyyah, al-Sheikh Nazzam dan Qadri Basha menerangkan sulh ialah akad yang menamatkan pertikaian secara sukarela dan redha meredhai.

Ada juga yang merujuk sulh dalam terma yang lain iaitu mediasi. Mediasi boleh didefinisikan sebagai “proses di mana satu pihak (pihak ketiga atau mediator) membantu dua pihak yang bertikai antara satu sama lain berunding dan mencapai penyelesaian secara damai”. Ini bermakna mediasi merupakan ‘perundingan secara terpimpin’ (assisted negotiation) secara langsung kepada pihak-pihak yang bertikai oleh mediator.

Dari segi undang-undang, di Negeri Selangor contohnya, tiada peruntukan yang mendefinisikan sulh dengan jelas. Namun demikian terdapat peruntukan mengenai sulh dan meletakkan bahawa sulh itu dalam suatu bentuk proses berdasarkan prosedur tertentu[1] yang digalakkan[2].

Berdasarkan definisi yang diberikan di atas, dapat disimpulkan bahawa sulh merupakan keputusan atau hasil dari suatu perdamaian atau persetujuan oleh pihak-pihak yang bertikai atau bersengketa hasil dari proses mediasi.

Manakala Majlis Sulh pula merupakan suatu proses perundingan terpimpin yang dijalankan sesuai dengan peraturan yang diperuntukkan oleh hukum syara’ dan undang-undang bagi tercapai sulh. Kaedah Sulh bukan sahaja dapat menjimatkan kos dan masa malahan dapat menyelesaikan sesuatu pertikaian secara terbuka dan sukarela, bukannya melepaskan dendam.

Rumusan yang boleh diberikan mengenai pentakrifan sulh yang diamalkan di Mahkamah Syariah dari sudut undang-undang dan praktikalnya ialah, sulh merupakan suatu kaedah penyelesaian secara damai dan redha meredhai di mana pihak-pihak bertikai terhadap sesuatu tuntutan atau permohonan menghadiri satu proses perbincangan di dalam suatu majlis perundingan yang dipimpin secara rasmi, yang diatur oleh pegawai Mahkamah. Sebarang penyelesaian yang dicapai oleh kedua-dua belah pihak akan direkodkan di hadapan hakim dan dijadikan suatu perintah di mana keputusan ini adalah mengikat.[3]

Jadi, secara mudahnya, sulh bermaksud menyelesaikan pertelingkahan secara damai. Secara asasnya, semua permasalahan yang timbul adalah lebih baik diselesaikan secara damai di antara pihak-pihak yang terlibat.

Kalau pada zaman dulu-dulu, proses sulh juga berlaku sama ada secara disedari atau tidak disedari. Kebiasaannya, apabila satu-satu pasangan menghadapi krisis dalam rumah tangga mereka, mereka akan mencari orang tengah dalam kalangan anggota keluarga mereka yang dihormati oleh pihak-pihak yang terlibat.

Segala masalah rumahtangga yang menjadi konflik antara suami isteri akan dibincangkan dan cadangan penyelesaian oleh orang tengah yang dilantik dan dipersetujui tadi akan diambil kira oleh pihak-pihak yang terlibat untuk menyelematkan rumah tangga mereka. Tetapi pada hari ini, oleh sebab semakin rapuhnya hubungan silaturrahim antara ahli keluarga dalam masyarakat kita, praktis sebegini jarang berlaku, walaupun penulis tidak menafikan kewujudannya.

Oleh hal yang demikian, langkah mahkamah syariah yang mengambil kira prosedur sulh sebelum sesuatu kes kekeluargaan diteruskan di peringkat mahkamah adalah satu langkah yang harus di puji bagi mencari titik damai antara pasangan yang bertelingkah.

Dari segi prosedurnya, kita boleh katakan bahawa sulh ialah proses perdamaian di antara suami dan isteri di luar mahkamah kerana penyelesaian dibuat sebelum sesuatu kes itu dibawa ke mahkamah.

Islam memang menitikberatkan perdamaian selagi mana ianya tidak menghalalkan yang haram dan tidak mengharamkan yang halal. Rasulullah S.A.W. bersabda yang bermaksud:

“Perdamaian (sulh) atau kompromi adalah perkara harus antara orang-orang Islam, kecuali sulh untuk menghalalkan perkara haram atau mengharamkan perkara halal.”[4]

Sudah pasti kompromi bagi menghalalkan perkara yang haram dan mengharamkan perkara yang halal adalah tidak dibenarkan. Dan selain daripada itu, apa sahaja yang dipersetujui dalam majlis sulh adalah dibenarkan oleh Islam.

Dan apabila pihak-pihak yang bertikai tadi sudahpun bersetuju dengan janji mereka, mereka adalah terikat dengan janji mereka itu. Tidak sepatutnya mereka memungkiri terhadap apa yang telah mereka persetujui sebelumnya. Sebab itulah, apa yang dipersetujui oleh pihak-pihak dalam majlis sulh akan diendorskan sebagai satu perintah persetujuan oleh hakim dan mana-mana pihak yang meningkarinya boleh disabitkan sebagai mengingkari perintah mahkamah dan tindakan pelaksanaan perintah boleh diambil kepada pihak yang mungkir.

Antara asas lain dalam pelaksanaan sulh adalah berdasarkan kepada firman Allah s.w.t.:

“Dan jika seseorang perempuan bimbang akan timbul dari suaminya nusyuz (kebencian) atau tidak melayaninya maka tidaklah salah bagi mereka (suami/isteri) membuat perdamaian di antara mereka berdua (secara baiknya) kerana perdamaian itu lebih baik (bagi mereka daripada bercerai-berai)”.[5]

Konsep sulh ini telah diterima dan dikanunkan di Negara kita. Sebagai contohnya di dalam Seksyen 99 Akta Tatacara Mal Mahkamah Syariah (Wilayah Persekutuan) 1998 yang berbunyi:

“Pihak-pihak dalam apa-apa prosiding boleh, pada mana-mana peringkat prosiding itu, mengadakan sulh untuk menyelesaikan pertikaian mereka mengikut apa-apa kaedah yang ditetapkan atau, jika tiada kaedah sedemikian, mengikut Hukum Syarak.”[6]

Antara kes-kes yang boleh diselesaikan mengikut kaedah sulh ialah seperti berikut:

(i) Mut’ah;

(ii) Nafkah tertunggak;

(iii) Hutang maskahwin;

(iv) Hadhanah (hak penjagaan anak);

(v) Mengubah perintah;

(vi) Kembali taat;

(vii) Nafkah ‘iddah;

(viii) Harta sepencarian;

(ix) Hal-hal yang difikirkan munasabah;

(x) Tuntutan nafkah anak;

(xi) Permohonan pelaksanaan perintah mahkamah; dan

(xii) Wali enggan.[7]

2. Matlamat Sulh

Antara matlamat-matlamat sesuatu majlis sulh diadakan adalah sebagaimana berikut:

(i) Membantu pihak-pihak menyelesaikan pertikaian mereka melalui perundingan secara damai;

(ii) Membantu pihak-pihak menyelesaikan kes mereka dengan cepat dan teratur;

(iii) Membantu mahkamah mempercepatkan penyelesaian kes; dan

(iv) Mengurangkan kadar kes tertunggak di mahkamah.[8]

Antara matlamat lain yang boleh terhasil daripada konsep sulh juga ialah dapat menghilangkan perasaan dendam di hati pihak-pihak yang bertelagah dan akan dapat mengukuhkan tali perhubungan di antara mereka, lebih-lebih lagi perhubungan di antara keluarga sekiranya berlaku perselisihan di antara anggota keluarga.[9]

‘Umar bin al-Khattab seorang yang dikenali pakar dalam penghakiman Islam telah mengingatkan para hakim supaya berusaha semaksima mungkin untuk menganjurkan sulh. Diriwayatkan bahawa Umar telah berkata:

“Hendaklah disuruh mereka yang bertikai itu supaya membuat penyelesaian sesama mereka secara damai, kerana jika diselesaikan secara kehakiman (berdasarkan keputusan hakim) akan menimbulkan perasaan benci dan dendam.”

Tidak dinafikan bahawa mahkamah boleh menyelesaikan pertikaian melalui hukuman yang wajib dilaksanakan dan dipatuhi. Namun demikian hukuman mahkamah tidak semestinya boleh menghapuskan dendam dan sakit hati atau memuaskan hati pihak-pihak bertikai.

Kemungkinan kes itu akan memihak kepada pihak yang bijak berhujah meskipun dia bukanlah orang yang berhak atas keputusan tersebut. Sebaliknya pihak yang satu lagi akan merasa kecewa walaupun dia meyakini kes itu tidak sepatutnya memihak kepadanya. Keadaan ini akan menjadi lebih buruk lagi jika pihak tersebut (yang menerima keputusan negatif) meyakini bahawa keputusan itu sepatutnya memihak kepadanya.

Kemungkinan ini ialah suatu yang boleh terjadi kerana keputusan hakim dibuat berdasarkan keterangan dan bukti-bukti yang dikemukakan. Boleh jadi keterangan dan bukti-bukti yang dikemukakan adalah palsu dan keputusan hakim yang dibuat berdasarkan keterangan yang telah dipalsukan akan merugikan pihak-pihak yang sepatutnya keputusan itu memihak kepadanya.

Kemungkinan juga keputusan itu diperolehi disebabkan oleh pihak yang satu lagi kurang teliti ketika mengemukakan hujah sehingga menyebabkan tuntutan atau rayuannya ditolak. Keadaan ini akan menambahkan lagi rasa benci, dendam dan ketidakpuasan hati kepada pihak yang merasa dirugikan dan seterusnya melebarkan lagi jurang permusuhan antara mereka. Hal-hal seperti inilah yang cuba dihindarkan oleh Islam.

Sesungguhnya penyelesaian secara sulh ini wajar digalakkan kerana adakalanya keputusan mahkamah tidak dapat memuaskan hati pihak-pihak yang terlibat. Sedangkan sulh adalah lahir dari perasaan tolak ansur dan reda meredai yang akhirnya membawa kepada penyelesaian secara muafakat. Penyelesaian secara sulh juga lebih tepat dalam mencapai keadilan kerana kedua-dua pihak lebih mengetahui tentang hak yang sepatutnya diperolehi. Prinsip mengutamakan sulh ini bukan sahaja digalakkan kepada mereka yang mempunyai hubungan kekeluargaan sahaja malahan kepada semua orang.[10]

3. Bagaimana Sulh Diuruskan

Pegawai Sulh perlu memberikan perhatian dan mematuhi prosedur sulh seperti yang termaktub di dalam Manual Kerja Sulh JKSM dan Pekeliling Ketua Hakim MSS 1/2002 (Kod Etika Pegawai Sulh dan Manual Kerja Sulh MSS), Pekeliling Ketua Hakim MSS 9/2002 [Bidangkuasa Pegawai Sulh (Hakim)], Arahan Amalan JKSM 3/2002 (Pemakaian Sulh), Arahan Amalan JKSM 7/2002 (Cara Menyimpan dan Melupuskan Catatan Pegawai Sulh) dan Arahan Amalan JKSM 8/2002 (Prosedur Penyerahan Notis Sulh). Prosedur sulh bermula dari pendaftaran dan akan berakhir hingga selesai kes tersebut di mahkamah.[11]

Prosedur Sulh adalah sebagaimana berikut:

1. Ketua Pendaftar/Pendaftar selaku Pengerusi Sulh akan menetapkan tarikh bagi Majlis Sulh melalui Notis Majlis Sulh yang akan dihadiri oleh kedua-dua pihak yang terlibat dalam kes berkenaan tidak lewat daripada dua minggu sebelum penetapan tarikh sebutan kes.[12] Kegagalan mana-mana pihak di dalam Majlis Sulh boleh dikenakan tindakan penghinaan Mahkamah.[13] Ketua Pendaftar/Pendaftar boleh mengarahkan mana-mana Pegawai Sulh bertindak sebagai Pengerusi Sulh bagi sesuatu kes yang baru didaftarkan.

Perlu diketahui bahawa pihak-pihak yang hadir dalam majlis sulh tidak boleh diwakili oleh Peguam Syarie atau mana-mana orang tanpa kebenaran Pendaftar.[14] Ini adalah kerana supaya pihak-pihak tidak dipengaruhi oleh orang luar semasa mencari jalan damai. Dan ini pastinya menjimatkan masa dan kos pihak-pihak yang terlibat.

Walau bagaimanapun, ini tidaklah bermaksud bahawa pihak-pihak tidak boleh menggunakan khidmat nasihat guaman. Khidmat guaman memang diperlukan semenjak dari awal lagi supaya pihak-pihak memahami isu dan prosedur serta dapat mempersiapkan diri menghadiri majlis sulh tersebut.[15]

2. Setelah kedua-dua pihak hadir di dalam Majlis Sulh, Pegawai Sulh akan menjalankan acara ta’aruf[16] ringkas dan menerangkan tujuan dan konsep Sulh kepada pihak-pihak hingga mereka benar-benar memahaminya. Di dalam majlis ta’aruf awal ini, pihak-pihak digalakkan mengemukakan sebarang persoalan sama ada berkaitan Hukum Syarak dan perundangan Undang-undang Keluarga Islam kepada Pegawai Sulh bagi membangkitkan kefahaman kedua-dua pihak.

3. Setelah selesai ta’aruf awal, setiap pihak dibenarkan bercakap dan mengemukakan keterangan mengikut giliran. Proses ini memerlukan suasana tenang di antara pihak-pihak dan dijalankan dalam keadaan sopan. Pihak-pihak tidak dibenarkan menyerang peribadi pihak lawan. Sebelum majlis Sulh dimulakan, pihak-pihak diminta membuat akujanji mematuhi peraturan-peraturan ini.

4. Setelah diadakan majlis sulh peringkat awal di atas, Pegawai Sulh akan menyusun dan mengurus maklumat yang diperolehinya bagi menentukan perkara-perkara berikut:

(i) Isu atau masalah yang perlu diselesaikan;

(ii) Kedudukan pihak-pihak yang bertikai;

(iii) Kepentingan mereka; dan

(iv) Alternatif (pilihan) penyelesaian.

Proses perbincangan bersama di antara pihak-pihak bertikai akan diadakan di dalam proses ini. Walau bagaimanapun, terpulang kepada keperluan Pegawai Sulh sama ada perlunya mengadakan pertemuan sebelah pihak bagi kepentingan pihak-pihak yang terlibat.

5. Di akhir prosedur sulh, Pegawai Sulh akan memutuskan sama ada sulh yang dijalankan berjaya sepenuhnya ataupun tidak.[17] Sekiranya sulh berjaya, Pegawai Sulh akan menderaf satu Perjanjian Penyelesaian yang dipersetujui kedua-dua pihak dan akan dikemukakan kepada Hakim untuk endorsement perjanjian tersebut sebagai suatu Perintah Persetujuan.[18] Hal ini sebagai contohnya sesuai dengan Aturan 6 Kaedah-kaedah Tatacara Mal (Sulh) Selangor 2001, Seksyen 88 Enakmen Kanun Prosedur Mal Syariah (Negeri Selangor) No. 7/1991 dan Seksyen 94 Enakmen Tatacara Mal Syariah Selangor 2003.

Seksyen 94 Enakmen Tatacara Mal Syariah Selangor 2003 menyatakan bahawa:

“Jika dengan persetujuan pihak-pihak sesuatu tindakan telah diselesaikan, Mahkamah boleh pada bila-bila masa dengan persetujuan pihak-pihak itu merekodkan hakikat penyelesaian itu dengan terma-termanya, dan rekod penyelesaian itu hendaklah menjadi pembelaan dengan cara res judicata dalam tindakan kemudiannya bagi kausa tindakan yang sama, atau bagi kausa tindakan yang pada matanya adalah sama”.

Bagi Majlis Sulh yang gagal baik sebahagiannya atau keseluruhannya akan dibawa ke hadapan Hakim untuk proses sebutan dan perbicaraan sebelum keputusan atau perintah dibuat oleh Hakim Bicara.[19]

4. Penutup

Keunggulan sulh sebagai kaedah dalam menyelesaikan pertikaian adalah suatu hakikat yang tidak dapat dinafikan. Berdasarkan data-data yang terkumpul, dan laporan-laporan media massa di Malaysia memperlihatkan hasil yang membanggakan dalam pengurusan kes-kes kekeluargaan di Mahkamah-Mahkamah Syariah di Negara kita. Selain dari berjaya menangani masalah kes-kes tertunggak pelaksanaan kaedah ini juga dilihat mampu memberikan kepuasan hati kepada pihak-pihak yang bertikai, disamping beberapa faedah lain seperti pengurangan kos tanggungan oleh pihak-pihak bertikai. Adalah menjadi harapan semua, meskipun perubahan yang telah dilakukan kepada sistem yang digunapakai ini dapat mempermudah dan meringkaskan prosedur-prosedur kehakiman serta memberikan impak yang positif kepada pengurusan kes-kes kekeluargaan, dalam masa yang sama ia perlulah terus memastikan prinsip keadilan dapat ditegakkan.[20]

Bibliografi:

1. Ahmad Daud, 2011. Sulh dan Pelaksanaannya, Nota Undang-undang Prosedur Mal Islam.

2. Jabatan Kehakiman Syariah Negeri Sembilan Darul Khusus, Brosur Unit Sulh Mahkamah Tinggi Syariah Seremban.

3. Khairol Azri bin Saari, 2009. Prosedur Perlaksanaan Sulh di Mahkamah Syariah. Jabatan Kehakiman Syariah Pahang.

4. Khairol Azri bin Saari, 2010. Unit Sulh. Jabatan Kehakiman Syariah Pahang.

5. Noraini binti Haji Mohd Ali dan Zulkifli Hasan, Perlaksanaan Sulh dan Keberkesanannya Di Mahkamah Syariah Selangor.

6. Raihanah Azhari. 2004. Perkembangan dan Pelaksanaan Sulh dalam Kes-kes Pertikaian Keluarga di Dunia Islam: Sorotan Terhadap Perkembangan Terkini Pelaksanaannya di Mahkamah-Mahkamah Syariah di Malaysia. IsoIT.

7. Sisters in Islam, Proses Sulh-Bolehkah Ditemani Peguam, www.sisterisinislam.org.my

Senarai Statut:

1. Akta Tatacara Mal Mahkamah Syariah (Wilayah Persekutuan) 1998
2. Enakmen Kanun Prosedur Mal Syariah (Selangor) 1991
3. Enakmen Tatacara Mal Mahkamah Syariah (Negeri Selangor) 2003
4. Kaedah-kaedah Prosedur Mal (Sulh) (Wilayah-wilayah Persekutuan) 1996
5. Kaedah-kaedah Tatacara Mal (Sulh) Selangor 2001
6. Ordinan Acara Mal Syariah (Sarawak) 1991

---

[1] Seksyen 88-91 Enakmen Kanun Prosedur Mal Syariah Selangor (1999) dan Kaedah-kaedah Tatacara Mal (Sulh) Selangor 2001.

[2] Seksyen 87 Enakmen Kanun Prosedur Mal Syariah Selangor (1991) / Seksyen 99 Enakmen Tatacara Mal Mahkamah Syariah (Negeri Selangor) 2003.

[3] Lihat Siti Noraini binti Haji Mohd Ali dan Zulkifli Hasan, Perlaksanaan Sulh dan Keberkesanannya Di Mahkamah Syariah Selangor, m/s: 2-3.

[4] Hadith riwayat Ibn Hibban.

[5] Surah An-Nisa’: 128. Lihat juga ayat-ayat yang lain contohnya Surah An-Nisa’: 114, Surah Al-Hujurat: 9.

[6] Lihat juga peruntukan-peruntukan yang lebih kurang sama contohnya dalam Seksyen 87 Kanun Prosedur Mal Syariah (Selangor) 1991, dan Seksyen 87 Ordinan Acara Mal Syariah (Sarawak) 1991.

[7] Lihat Khairol Azri bin Saari, Unit Sulh. 2010, Jabatan Kehakiman Syariah Pahang.

[8] Lihat brosur Unit Sulh Mahkamah Tinggi Syariah Seremban, Jabatan Kehakiman Syariah Negeri Sembilan Darul Khusus.

[9] Lihat Ahmad Daud, Sulh dan Pelaksanaannya, Nota Undang-undang Prosedur Mal Islam untuk pelajar-pelajar Kursus Diploma Lanjutan Undang-undang dan Amalan Syariah di Pusat Undang-undang Harun M. Hashim, Universiti Islam Antarabangsa Malaysia (UIAM), m/s. 1.

[10] Raihanah Azhari, Perkembangan dan Pelaksanaan Sulh dalam Kes-kes Pertikaian Keluarga di Dunia Islam: Sorotan Terhadap Perkembangan Terkini Pelaksanaannya di Mahkamah-Mahkamah Syariah di Malaysia, IsoIT 2004, m/s: 174.

[11] Lihat Siti Noraini binti Haji Mohd Ali dan Zulkifli Hasan, Perlaksanaan Sulh dan Keberkesanannya Di Mahkamah Syariah Selangor, m/s: 7.

[12] Walau bagaimanapun, jika di lihat pada Kaedah 3, Kaedah-kaedah Prosedur Mal (Sulh) (Wilayah-wilayah Persekutuan) 1996, kaedah tersebut tidak menetapkan masa bagi pihak-pihak mengadakan sulh dan terpulanglah kepada budibicara Pendaftar untuk menentukan tarikh bagi pihak-pihak mengadakan sulh dan menyampaikan notis kepada mereka.

[13] Lihat sebagai contohnya di dalam Kaedah 4, Kaedah-kaedah Tatacara Mal (Sulh) Selangor 2001.

[14] Perkara ini dijelaskan sebagai contohnya di dalam Kaedah 5, Kaedah-kaedah Tatacara Mal (Sulh) Selangor 2001.

[15] Lihat Sisters in Islam, Proses Sulh-Bolehkah Ditemani Peguam, www.sisterinislam.org.my

[16] Ta’aruf bermaksud pengenalan, berasal daripada perkataan arab.

[17] Selalunya jika majlis sulh berjaya, laporan akan disediakan menggunakan kertas berwarna kuning, manakala bagi majlis sulh yang gagal, laporan akan disediakan menggunakan kertas berwarna putih.

[18] Lihat Khairol Azri bin Saari, Prosedur Perlaksanaan Sulh di Mahkamah Syariah, 2009, Jabatan Kehakiman Syariah Pahang.

[19] Lihat sebagai contoh, Aturan 7 dan 8 Kaedah-kaedah Tatacara Mal (Sulh) Selangor 2001.

[20] Raihanah Azhari, Perkembangan dan Pelaksanaan Sulh dalam Kes-kes Pertikaian Keluarga di Dunia Islam, m/s: 189.

- Artikel di atas boleh dibaca dalam bentuk pdf dan dimuat turun di pautan berikut: http://www.docstoc.com/docs/71497990/Sulh-maksud-matlamat-and-prosedur